Als de bliksem je treft – feiten en fabels

In Nederland bliksemt het zo’n 200.000 keer per jaar. Bliksem is een elektrische ontlading tussen wolken onderling en de grond. Er komt dan een ongelofelijke hoeveelheid energie vrij en het licht is verblindend fel, met name als de inslag 's nachts en dichtbij plaatsvindt. Wie vol getroffen wordt door de bliksem kan het meestal niet navertellen. Maar hoe gevaarlijk is dit natuurfenomeen eigenlijk? Moet je op de grond gaan liggen als het bliksemt? En zou dit donderend geweld niet de energiebron bij uitstek moeten zijn? Enkele misverstanden op een rijtje.

Inhoud

• Onweer
• Je haren gaan recht overeind staan
• Ga bij onweer vooral niet...
• Energie uit bliksem?
• Enkele weetjes over bliksem

Onweer

Het komt nogal eens voor dat voetballers het slachtoffer worden van blikseminslag. Zodra een onweersbui nadert en de risico's dus groter worden, grijpt de scheidsrechter doorgaans op tijd in en blaast de wedstrijd tijdelijk af. Maar dat is lang niet altijd het geval. Vaak komt dat doordat een onweersbui nog ver weg lijkt, maar dat het aan de rand ervan – als het ter plekke nog niet regent – al bliksemt. Een inschattingsfout dus.

Blikseminslag
Wat gebeurt er als je getroffen wordt door de bliksem? In tekenfilms verander je in een hoopje as. Dat is natuurlijk onzin. In werkelijkheid krijgt je lichaam een flinke schok te verduren. Meestal zijn er brandwonden te zien op de plaats van de inslag, zoals de schouders, armen en het hoofd. Een verstoord hartritme door de bliksemgeleiding heeft dikwijls een kamerfibrillatie of een hartstilstand tot gevolg.

Je haren gaan recht overeind staan

Niet alleen mens en dier worden (zeer) onrustig bij naderend onweer. Ook in de atmosfeer gaat het er heftig aan toe. Hoog in de onweerswolk vormen zich hagelstenen die naar beneden suizen en in botsing komen met stijgende ijskristallen. Er vormen zich dan ijsfragmenten die positief elektrisch geladen zijn. Daardoor is de onderkant van de onweersbui meestal negatief geladen. Ook de aarde is negatief geladen, maar net als bij een magneet ontstaat er in dat geval een tegengestelde positieve lading op het aardoppervlak. Onder de bui wordt het spanningsverschil naar de aarde toe zo groot dat er een voorontlading plaatsvindt.

Spanningsverschil

Als gevolg van het elektrische spanningsveld gaan je haartjes op de huid (armen) rechtop staan. Maak dan dat je wegkomt, want het risico is levensgroot dat de bliksem vlakbij inslaat. Zodra de spanning tussen de wolk en de aarde flink toeneemt, ontstaan er geleidingskanalen. Je ziet dan grillige bliksemvertakkingen in de lucht. Uiteindelijk vormt zich plaatselijk een te groot spanningsverschil, waardoor er sprake is van een ontladingsspoor naar boven. In feite is dat kortsluiting, wat gepaard gaat met een felle flits gevolgd door een donderklap.

Ga bij onweer vooral niet...

Er bestaan hardnekkige misverstanden over donder en bliksem.
Hieronder volgen enkele feiten en fabels:

• Als de bliksem op de auto slaat, ben je veilig dankzij de banden. Dat is niet waar. De auto is een metalen kooiconstructie, een ‘kooi van Faraday’. De elektrische lading van de bliksem stroomt via de buitenkant naar de grond, als een bliksemafleider. Zachtjes tegen een lantaarnpaal rijden is niet nodig om de auto te aarden. De elektrische lading stroomt uiteindelijk weg via de banden.
• Een vliegtuig komt zelden in de problemen door een blikseminslag. Dat is zo. Gelukkig maar, want een vliegtuig wordt elke 10.000 vlieguren minstens één keer getroffen door de bliksem.
• De bliksem slaat nooit twee keer in op dezelfde plaats. Onzin. Hoge gebouwen worden elk jaar vaak getroffen.
• Een huis staat naast een hoge boom. De kans is dan klein dat de woning wordt getroffen. Eveneens onzin. Elk modern huis is vergeven van leidingsystemen voor elektra, gas, water, kabel en telefoon. Als de boom door de bliksem wordt getroffen, bestaat het risico – door overslag, afslag of boomwortels – dat de bliksem het huis indirect binnendringt en schade veroorzaakt aan elektrische apparatuur, enzovoorts.
• Ga niet languit op de grond liggen als het onweert. Helemaal juist. Als de bliksem vlakbij inslaat, loop je namelijk het risico dat je in de wegvloeiende bliksemstroom ligt. Ga op je hurken zitten, voeten tegen elkaar aan.

Energie uit bliksem?

Het antwoord is nee, hoewel onder voorbehoud. De bliksem verliest veel stroom aan warmte en expansiekracht (donder). De energie van een bliksemschicht is gemiddeld slechts 100 kilowattuur. Bij een inslaande bliksem draagt de wolk ongeveer 11 gigajoule over aan de aarde. Je kunt er een stuk of wat lampjes van 60 watt een jaartje op laten branden, meer niet. Het grootste deel van de energie verdwijnt tussen de wolken en de aarde. Er blijft dan zo'n 100 megajoule over, eigenlijk de moeite niet waard.

Onderzoek

De meeste energie gaat op aan verhitting van de lucht tot pakweg 25.000°C. Toch wordt er veel onderzoek gedaan op dat gebied, dus wie weet wat dat in de toekomst oplevert.

Enkele weetjes over bliksem

Gemeten over de hele wereld zijn er op elk moment duizenden onweersbuien actief, waarbij elke seconde ergens op de wereld een bliksemschicht de lucht doorklieft. Andere wetenswaardigheden zijn bijvoorbeeld:

• De oude Grieken dachten dat de bliksem een wapen van de goden was, getuige ook de Griekse god Zeus die altijd geassocieerd werd met de bliksemschicht (en andere onweersverschijnselen).
• In Europa werden vroeger de kerkklokken geluid bij naderend onweer. Klokgelui zou lucht verplaatsen. Men hoopte daarmee dat de onweersbui zou afdrijven.
• In Nederland bliksemt het gemiddeld 200.000 keer per jaar. In Europa geldt dat het in de Alpen het vaakst bliksemt.
• Over de hele wereld zijn er op hetzelfde moment ongeveer 2000 onweren actief. Dat aantal is (dag en nacht) vrij constant.
• Gemiddeld overlijden hier jaarlijks zes mensen aan een blikseminslag.
• Een bliksemschicht ontwikkelt een snelheid van ongeveer 60.000 kilometer per seconde.
• Een verticale bliksem is wel vijf kilometer lang, een horizontale tot wel zestien kilometer.
• In Nederland loopt de directe schade als gevolg van blikseminslagen op tot jaarlijks 100 miljoen euro.

Lees verder

• Wie is bang voor onweer?
• Het klimaat en het weer in vogelvlucht
• Slecht weer, slecht humeur? Oorzaken en klachten
• Het onbegrijpelijk mooie noorderlicht (poollicht)
• Beschermheilige tegen onweer – Donatus van Münstereifel